Bruno Latour’un Eyleyen-Ağ Kuramı
Hazırlayanlar: Himmet Hülür & Hamit Ölçer
Özet
Eyleyen-ağ kuramı 1980’lerde Bruno Latour, Michel Callon ve John Law öncülüğünde geliştirilmiştir. “Bu yaklaşımın temel ilkesi olarak kabul edilen genelleştirilmiş simetriye göre, aktör ya da “aktant” (actant) olarak da kavramsallaştırılabilen, insan ve insan olmayan tüm varlıklar, oluşumlar eşit derecede eylemde bulunma kapasitesine sahiptir. Teknoloji, bilgisayar, laboratuar malzemelerinden insana kadar geniş bir yelpazede tanımlanabilecek olan bu aktörlerin diğer aktörler ile ilişki ağlarını oluşturarak eylemlerini gerçekleştirdiği ifade edilmektedir” (Seçilmişler & Yenen, 2011, s. 381).
Bruno Latour’un eyleyen-ağ kuramı da sadece insan eyleyenlerin değil aynı zamanda insan olmayan varlıkların toplumsal sistemde rolü olduğunu vurgular. Bu açıdan eyleyen-eğ kuramının toplum kuramına yaptığı en önemli katkı, sosyal ilişkilerin insan-olmayan eyleyenler olmaksızın var olamayacağı şeklindeki görüşüdür (Montenegro & Bulgakov, 2014, s. 109). Eyleyen ağ kuramı, “bilimsel ve teknolojik süreçleri insan ve insan olmayan varlıkların bir araya gelerek oluşturduğu öbekleşmeler yoluyla betimler ve bilimsel bilgi sosyolojisinin insan merkezli temellerini sarsar” (Ansal & vd., 2018, s. 19).
Anlaşıldığı üzere Latour’un kendi teorisinin çoğu kez yanlış yönlere çekildiğidir. Şu halde ANT sanıldığının aksine “büyük anlatılar” ve “Avrupa-merkezli” ya da “hegemonik” bakış açılarını reddetmektedir. Ancak bunun yine de yanlış bakış açılarına yönlendirildiği iddia edilmektedir. ANT dağınıklığı, yıkmayı ve yapı-sökümü amaçlamayıp daha ziyade yeni kurumların, prosedürlerin ve kavramların toplanabileceğinin ve toplumsala yeniden bağlanabileceğinin daha önemli olabileceğini gözden geçirir” (Latour, 2005, s. 11).
Eyleyen-ağ kuramında geçen eyleyen (actor) kavramı günlük hayatta kullanılandan farklı bir anlama sahiptir ve eyleyen-ağ kuramcıları daha çok “harekette bulunanlar” kavramını tercih ederler. “Kuram, harekette bulunanların ne yaptıklarına odaklanmaz; bunun yerine, harekette bulunanların kendi eylemleri, öznellikleri, ahlakları ve yönelimleriyle ne sağladıklarının üzerinde durur” (Miles, 2016, s. 26). Latour’un genellikle “eyleyenler” olarak adlandırdığı nesneler kendi eserlerinde nesnel fiziksel madde ile öznel sosyal güçler arasındaki bu yorucu çekişmede etkileyici bir temaya yol açmaktadır (Harman, 2009, s. 5).
Kaynakça
Ansal, Hacer & Ekinci, Mehmet & Kaşdoğan, Duygu. (2018). Bilim, Teknoloji ve Toplum Çalışmaları’na Bir Giriş. Toplum ve Bilim, 144, s. 9-37.
Çelikel, Sıdıka Benan & Aydınel. Semra. (2013). Endüstriyel Tasarımda Paradigma Kaymaları: İşlev/Anlam İkiliğinin Aşılmasına İlişkin Bir Öneri. Tasarım+Kuram, 15, s. 7-20.
Harman, Graham. (2009). Prince of Networks: Bruno Latour and Metaphysics. Melbourne: re.press.
Kayasü, Serap & Yetişkul, Emine. (2013). Bir Araştırma Çerçevesi: Soylulaştırma 2.0*. Planlama, 23(3), s. 147-152.
Latour, Bruno. (1996). On Actor-Network Theory: A Few Clarifications. Nomos Verlagsgesellschaft mbH, 47. Jahrg., H. 4.
Latour, Bruno. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford: Oxford University Press.
Miles, Jeffrey A. (2016). Yönetim ve Organizasyon Kuramları (Çev: Mustafa Polat & Korhan Arun). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Montenegro, Ludmilla Meyer & Bulgacov, Sergio. (2014). Reflections on Actor-Network Theory, Governance Networks, and Strategic Outcomes. BAR, Rio de Janerio, 11(1), s. 107-124).
Ritzer, Goerge (2019). Sosyoloji Kuramları (Çev. Himmet Hülür). Ankara: De Ki Yayınları.
Seçilmişler, Töre & Yenen, Zekiye. (2011). Koruma Sorunsalına İlişkin Kuramsal Bir Değerlendirme: Kurumsalcı (Alan Yönetimi) ve Çoğulcu (Aktör Ağ Teorisi) Yaklaşımların Karşılaştırması. Sigma Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi, cilt 3, ss. 375-384.