Deleuze ve Guattari’de Köksap (Rizom)

Hazırlayanlar: Himmet Hülür & Hamit Ölçer

İlgili Maddeler: Deleuze ve Guattari’de Arzu

Deleuze ve Guattari’nin köksap (rizom) kavramı Batı düşüncesinin hiyerarşik modelini eleştirmek ve onu yapısöküme uğratmak adına geliştirdikleri metaforlardan biridir. Deleuze ve Guattari bir yandan kapitalizmin arzuyu uysallaştırıp bireyleri denetledikleri noktada arzunun yatay çizgilerde dağılımını organize eden köksapsal bir düşünme ve eylem modelini tasarladıkları görülmektedir. Öte yandan bundan daha geniş bir bağlamda köksap kavramının ontolojik açıdan özgürlükçü, çoğul ve heterojen yeni bir toplumsallık fikrine işaret ettiğini söylemek gerektir.

Köksapın sözcük anlamı, yeraltında yatay olarak büyüyüp, dallanarak köklenen ve yeni filizler veren bir bitki sapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Günlük diyetimizle ilgili olan pek çok ot ve bitki türü, sözgelimi, kuşkonmaz, zencefil ve patates gibi bitkiler köksapsıdır (Sutton & Jones, 2013). Deleuze ve Guattari’ye (2005, s. 21) göre köksapın ne başı vardır ne de sonu fakat hep oradan büyüyen ve taşan bir ortası (milieu) bulunur. Onlara göre köksap soykütüğe karşıdır ve bir köksap yaylalardan oluşur. Köksaplar tek bir kökene ve belli bir mensuba aidiyeti ifade eden hiyerarşize edici düzenlemelere karşı durmaktadır.

Deleuze ve Guattari Batı düşüncesinin Platon ve Aristoteles’ten beri hep nedensel ve hiyerarşik olduğunu ve ikili karşıtlıklar üzerinde temellendiğine vurgu yaparlar. Onlara göre Batının bu düşünme modeli ağacımsıdır. Bu anlamda köksap ağaç imgesini yerinden etmeye çalışır. Bir orman nasıl ki pek çok ağaçtan oluşuyorsa tek bir “hakiki ağaç” yoktur. Bu bakımdan her şey köksapsıdır ve ağaç biçimli düşünme ise bu köksapsal düşünmenin boyutlarından yalnızca birisini teşkil eder (Sutton & Jones, 2013, s. 21-22).

İnternet ağları ya da sosyal medya ağları birer köksap örneği olabilir mi? Deleuze ve Guattari’nin toplumsalı ağımsı bir sistem olarak okudukları açıktır. Denilebilir ki bilginin köksapsal modeli internet ağı modeline çok yakındır  (Cavanagh, 2007, s. 44). Dolayısıyla örneğin özellikle Twitter, Facebook, Linkedin gibi sosyal medya ağları bu türden köksapsal özellikleri barındırırlar.

Sonuç olarak, botanik bilimine özgü olan köksap (rizom) kavramının böylece sosyal bilimler için kullanılabilecek elverişli bir metafor olduğunu söyleyebiliriz. Köksapsal bir düşünme ve eylem modelinin, gerek geleneksel toplumsal yapının durağan sabit kodlarının dışına çıkarak gerekse de modern-kapitalist toplumun siyah/beyaz, güzel/çirkin, yüksek/alçak, kadın/erkek gibi hiyerarşize edici kavramlarla karşıtlıklar üreten yapısını yerinden ederek toplumsal yaşamı yatay eksenli minöriter bir yapıya kavuşturduğunu söyleyebiliriz.